Tussna: amek i d-tettili tlalit d lmut n Yitri? (Sɣur Murad At Weḥmed)

Itri d yiwet n takrut meqqren n wurrig iḥman ireqqen i iḍebεen s tlata n yiɣewwaren : Takura (masse), ticeεceεt (luminosité) d yini. Takura n yitri tebna ɣef wazal n tagna i tt-yeččuren. D aserɣu i tesserɣay s ṭṭul n tudert-is ara s-ifken ticeεceεt-a. Ihi, itri isεa deg yiman-is tafat-is. Tettbeggin-d s wanya iswayes tettṣerrif deg userɣu-s s ṭṭul n tudert-is. Ihi, asaɣ illan gar takura d ticeεceε d netta i as-d-ittakken leεmer n tudert-is– skud itri ikura, skud tettnerni s tɣawla Ilaq ad nger tamawt, itri ittfeǧǧiǧ meεna ur yettemcuεul ara. Ittak-d aẓenzar-is mebla aneḥbus yerna d ccwal n illan di tegnewt-nneɣ i as-ittakken aswad (illusion) n umcuεel-is.

Si tama nniḍen, ini icudd ɣer tezɣelt n berra n yirti. Tbeddu si tezweɣ, i yitran isemmaḍen, ɣer uzegzaw i t-id iḥman. Am tmes n wurrig, ahric azegzaw d netta i yeḥman ugar. Itran akka tura ttlalen-d ama di tgalksit nneɣ ma d tiyaḍ illan deg umaɣrad. Ttlalen-d d igrawen, s udram n tuzzya kra n usigna n wurrig, n txeclawin d uɣebbar. Di teqecnunt-a neẓẓawen (poupponière dense) kersen kra n yiceqfan n tanga yerna ttwakurzen (comprimé), ḥemmun s yin ttimẓiyen deg wul-is almma tga-d ayen iwumi qqaren « Amenzitri ».

Syin, amenzitri-a ttkurruzen almma tewweḍ ɣer yiwen n lḥed anida tettali tezɣelt…syin ad d-tili tsedmirt tazɣeltaɣisant (thermonucléaire) ! Itran lulen-d. s yin yal yiwen yettimɣur skud irennu-d tanga ɣur-s dɣa ad ixdem am wakken d tasmert am uḍebsi imesnerni ara s-innḍen.

Hidrujin m’ara ixaṣ, ɣas ini-d tebda lmut-is ad d-tettaweḍ. Ul-is ad ikurez ma d tignet-is ad d-titteε. Itri ad yuɣal d takurt tageεmirt tazeggaɣt imiren ad d-tbeddel deg yileɣ n umudlif H-R (branche du diagramme n H-R). Tazɣelt ad d-tali almma d 100 imelynen n tfasniwin dɣa ara mlilen Hilyum, karbun d Uksijin. Tallit-a n tgeεmirt tazeggaɣt meẓẓiyet maḍi : amedya, tafukt tezmer ad d-teqqim anagar n 130 imelyunen iseggasen di liḥal-a, mgal 10 imelyaren n userɣu n Hidrujin.

Itri m’ara yuɣal d arurkid yerna ittbeddil, ad iṣud imiren akk tignewet-is di tallunt. D tallit n urway amtiwgan (ittusemma akka acku tiɣawisiwn i d-ufan yakan ttucebbant ɣer imtiwgen). Di tlemmast, ul mazal-t ireqq, d tuɣrict tamellalt (naine blanche). Itri-a isεan tehri annect n takurt-nneɣ, meεna isεan takura n Yiṭij, tettwaḍbeε s yiwet n teneẓẓawit meqqren icuban aṭun deg usantimitr agasas ( 1 tonne sur 1 cm3). Tiflewt n lqahwa n tanga-a ad d-tewzen akter… azal n tkerrust di lqaεa ! dɣa, ma takura n tuɣrict tamellalt tεedda 1.44 tin n yiṭij, ad d-tedrem si lmizan-is. M’a ulac, ad d-tecceεceε azal n yimelyaren n yiseggasen alamma tensa…ad d-tuɣal d tuɣrict taberkant. Tudert n yitri tbedd ɣef tkura-s. itran isεan gar 0.5 d 8 n tikkal n takura n yiṭij ad kfun tudert-nsen deg yiwen werway amtiwgan imibxiw ( nebuleuse planétaire irisée), iceεlen seg yizenẓaren n tuɣrict tamellalt illan di tlemmast-is.

Γer taggara, itran isεa takura iεeddan 25 n tikkal tin n tafukt-nneɣ, ad d-tuɣal d itri s inutruten. Maca takura-s meqqret nezzeh akken aḥras n yinutruten ur smalayen ara tuzzya. Ayen i d-iqqimen seg-s i neẓẓawen mliḥ ad idrem ɣef yiman-is dɣa d ayen ara d-ixelqen…agḍi aberkan. Akk itran, m’ara mmten, ṭṭgiren di tallunt akk iferdisen i d-jemεen deg wul-nsen tudert-nsen merra. Ibeεεa ibelkimanen ttwaxelqen-d skud ttaẓayen.

Dɣa di yal amḍiq, ameɣrad yettuɣal ugar d imeẓdi di kra imukan, anida tiwtilin ttwaheggant akken tisdimirin i yettawin ɣer txeclawin ad d-lalent. Tixeclawin ad uqlent d tincabin, s yin s inuruten uḥricen… ɣaf waya di kra n yiɣerbazen, akk ibalmuden lemden d akken yal abelkim si tfekka-nsen d yiwen uɣebbar atriyan ɣlayen nezzeh.