Tadiwennit akked umaru Ḥusin Luni: « ilaq umciwer ɣef taluft n usnulfu n kra n tkadimit taqbaylit »

Yettwassen seg wacḥal d aseggas tura deg unnar n tsekla tazwawt. Ḥusin Luni d amaru Azwaw i ifernen tutlayt-is n tyemmat akken ad isefti tiktiwin-is deg ddeqs n yidlisen i d-isuffeɣ. Nefka-s kra n yisteqsiyen di tdiwennit-a ɣef kra n yisental, yerra-aɣ-d.

Isaḥliyen: Seld « Tfukk ur tfukk ara ! », terniḍ-d ungal Asebbaɣ, deg useggas n 2017, swayes tuwwiḍ arraz Racid Ɛellic n Tesbeddit Tiregwa. Asteqsi ɣef ma yella tettuqennεeḍ s wamek i t-mugren Yizwawen?

Ḥusin Luni: Di tazwara ungal-agi Asebbaɣ, uriɣ-t i yimdanen merra, am wakken yenna Nietzsche, wi ibɣun yili, ur t-uriɣ diɣ i yiwen. D acu kan, s tutlayt-agi-nneɣ, ladɣa lawan-a, ur cukkeɣ yezmer ad yaweḍ yal amdan deg umaḍal, imi d tutlayt yettwaɛezlen, yettwaḥeqren, i deg ur ttrajun ara wat tutlayin-nniḍen ad afen deg-s ayen ur nnumen ttafen-t di tid-nsen. D ayen i t-yeǧǧan, wungal-a, ɣran-t kan yimeɣriyen iqbayliyen, akked kra n Yimaziɣen-nniḍen i izemren ad fehmen taqbaylit. Bɣiɣ ad d-iniɣ limer d Aqbayli kan i yerza udlis-a, zemreɣ ad iliɣ ttuqennɛeɣ, imi yedda akken ilaq, ayen i aɣ-yeǧǧan nerna-d taẓrigt tis snat deg useggas n 2018 ; maca mazal sɛiɣ asirem, ad ilin yiberraniyen ara d-yetwillhen ɣer tsekla-nneɣ, ad tt-ɣren neɣ ad tt-suqlen, ass-nni Asebbaɣ ad yaf amkan-is gar wiyeḍ deg umaḍal. Mačči d aweẓɣi ad nwali ungalen n Ɛmer Mezdad qqaren-ten deg Yiwunak Yedduklen, timezgunin n Ǧamal Benɛuf qqaren-tent tturaren-tent di Rrus…

Acu i d azal n usuqel n yiklasiken ɣer teqbaylit, imi kečč s timmad-ik tgiḍ tasuqilt i Nnbi n Xalil Ǧibran?

Ugar n Ǧubran, suqleɣ-d Emille Zola, Baudelaire, Derwic d waṭas-nniḍen i mazal ur d-ffiɣen ara i uzayez. Tasuqilt n yiklasikiyen n tsekla tamaḍalant ɣer teqbaylit ɣur-s azal yufraren, imi, d amedya kan, azekka ad nekker ad nesselmed amezruy n tsekla neɣ imussuten iseklanen di tesdawit neɣ deg uɣerbaz, laqen-aɣ yidlisen s teqbaylit i wakken ad nesselmed s teqbaylit. Ur nezmir ara ad as-nefk alaɣmu i unelmad n tsekla, ad as-nini eg-d tiferkit n tɣuri i wungal « At lḥif » n Victor Hugo, yuɣ lḥal Hugo urǧin yuri adlis azwel-is « At lḥif », yura « Les misérables », s teqbaylit d azwel kan i nesɛa, adlis ulac. Ihi, ma nebɣa ad tt-nebnu ɣef llsas iṣeḥḥan, tsekla-yagi-nneɣ d wannaren akk icudden ɣur-s, ilaq-aɣ ad d-nsuqel ayen akk ara niḥwij, ama d tasekla, ama d tasleḍt d teẓriwin n tsekla. Syin akin nezmer ad nebnu ayla-nneɣ ɣef uẓru iǧehden.

Mazal d ameslay ɣef Ugraw n yimedyazen yezdin i d-tesnulfam. D acu i ixeddem d tigawin ugraw-a akka tura?

AMEDYEZ, neɣ Agraw n Yimedyazen Yezdin, urǧin yeḥbis leqdic seg wasmi i t-id-nesnulfa, anagar asgunfu n tmeddit n win ixedmen ard yuɣal azekkayen ɣer uxeddim-is. Daɣ netta, iɛeggalen n ugraw-a, ddan s yimenzayen swayes i d-nberreḥ deg wubriz (manifeste) i d-nessufeɣ deg 2016, qeddcen ama lwaḥid, ama sin sin neɣ d taggayin timecṭaḥ, ɣef leḥsab n wamek tsemmeḥ teswiɛt. Dɣa aṭas n yirmad i ɣef i llan d lmendad, ma nebder-d kan d amedya, timsizzlin n tmedyezt, i yecban tid i d-yeḍran di Mɛatqa, akken sin n yiberdan ; tid i d-yeḍran deg uɣerbaz n yiselmaden n Buzerriɛa akken 3 n yiseggasen, snat n tikkal di yal aseggas ; asnulfu n Umazday Adelsan deg At Yeḥya Musa, i d-yettencaden yal tikkelt amaru neɣ anaẓur ; asnulfu n tfaska taɣelnawt n umedyez di Tedmayt akked Tdukkla tadelsant Anegmu n At Sɛada ; asnulfu n usakwu n tmedyezt i yinelmaden di Mɛatqa… D acu kan, akken twalaḍ, leqdicat idelsanen akk sebken di tallit i deg yesseḥres waṭṭan n covid-19. Taggara-ya atan bdan ttuɣalen-d ciṭ ciṭ, dɣa ula d tafaska-nni taɣelnwat n umedyez ha-tt-an ad d-tuɣal di teẓrigt-is tis snat gar taggara n yulyu d umenzu n ɣuct. Nessaram ad tuɣal ad tserreḥ teswiɛt ugar, ad aɣ-tettunefk tegnit ad nuɣal akk ɣer yirmuden i d-nebda. I usmekti kan, tafaska-yagi txulef aṭas tid-nniḍen i d-yettilin di Tmurt n Leqbayel, tamezwarut imi deg-s aṭas n yisakwen (atelier) i tsekla d tutlayt, ayagi d armud i ɣef tesseḥres tdukkla tadelsant Anegmu akked ugraw AMEDYEZ ; tis snat, deg wayen yerzan amyezwer, yella uskasi gar umedyaz d tesqamut n uktazal ɣef wayen i d-yura ; tis 3, isfernen n uktazal ttunefken-d i uzayez lawan n tiɣri i uettekki, yal amedyaz yezmer ad iẓer d acu i ɣef ara d-yili uktazal, tizmilin yellan fell-as… ; tis 4, yal amedyaz, ɣer taggara n tfaska, ad yawi attafttar n tezmilin i as-tefka tesqamut s ttfaṣil imecṭiṭuḥen, yezmer ad iwali anda yufrar d wanda ixus.

Ma yella imḍebbren ur gan kra akken ad tbeddel ɣef umedyaz, d acu gan yimedyazen s umata akken ad tbeddel fell-asen?

Imedyazen, s umata, d ṣṣenf n yimdanen di tmetti i yettḥulfun aṭas, rrhifit i uqraḥ, tettmeḥḥin-iten ula d ciṭ n taluft tamecṭiṭuḥt ; ḥemmlen ad dduklen, ma ufan, imi d timlilit d wid i ten-yecban i sen-yattacaren ul d lferḥ, d laman (yiwet si tebrikin n tzamugt n Maslow) i sen-yettgen tabɣest ad ddun ɣer sdat deg usnulfu. Maca asnulfu-nni d lǧehd-nni amḥaddi s wawal i yesɛa umedyaz deg yiman-is, i wakken ad yaweḍ timetti, laqen-as yiberdan d ttawilat. S uzday d umyebdad n yimedyazen deg waygar-asen, zemren ad ssawḍen ad nnalen timetti, ad gen ineḍruyen ara ireṣṣin deg umezruy, ad beddlen kra n ttexmamat deg wallaɣen, ad neǧren iberdan iseklanen d yimdeyzanen imaynuten… Maca, ayagi zgan ssefcalent yiswiyen imecṭituḥen n yimedyazen ur nettmuqul s nebɛid, ayen yeǧǧan timetti ur tefki ara azal iwulmen i tmedyezt d umedyaziqbayliyen. Ma temmeslayeḍ d walbeɛḍ deg ubrid ɣef tmedyezt, ad ak-d-yebder ismawen n kra n “yimedyazen” i yessnen ala i usenṭeḍ n tmeɣrut, acku d wid i yettwali di TV4 neɣ di BRTV. Ar ɣur-s, “amedyaz” i d-iɛeddan di TV4 d taqacuct, ur yeẓri ara belli aṭas n yimedyazen at wawal ussnan i ixulfen akk inaw-nni i d-sɛeddayen deg yimaṭṭafen. D nitni s timmad-nsen i yettagin ad ɛeddin dinna imi ur sen-qebblen ara ad d-inin ayen bɣan, akken bɣan… Wagi d ciṭ kan n umedya, wamma limer d tadukkli telli, limer Iqbayliyen kkren i wayla-nsen, tili llan yimaṭṭafen ara d-yesɛeddin wid i wumi ttagin ad d-inin ayen bɣan anda-nniḍen.

Ahat tettwaliḍ ilemẓiyen i d-yettnekkaren taggara-a. Amek tettwaliḍ amhaz n tmedyezt taqbaylit d tsekla s umata?

Aṭas n yilemẓiyen i d-yennulfan taggara-ya, gar-asen nekk yid-k… (yettaḍsa)… ama di tmedyezt, ama di tesrit, wwin-d tira ama telha ama txus, d tamaynut. Di tmedyezt, ma tegreḍ tamawt, ahat yal 5 n yiseggasen tettufrar-d tkemmict n yimedyazen ilemẓiyen i d-yettarran lǧehd n temẓi-nni deg yimedyaz (isefra), ma nebder-d kan d amedya, Arib Massnsen, Muḥemmed Arezqi Buɛam, Menzu, mi ara teɣreḍ ayen uran ad ak-yefk asirem, ad tettekleḍ belli tamedyezt taqbaylit ur teqqim ara kan d tusbikt, deg yisental-nni iqburen n Muḥend u Mḥend neɣ n tsuta n 80 neɣ n 90, neɣ ulamma d tin n 2000. Sɣerbilen tutlayt, snulfuyen-d leqwaleb d tɣessiwin imaynuten, sekcamen tussniwin i d-jaben deg unadi d tɣuri (imi yettbin mliḥ) deg wayen ttarun…

Di tsekla daɣen, taggara-ya aṭas i d-yetteffɣen d idlisen i uran yilemẓiyen, ama d ungalen ama d tullisin, ttawin-d amaynut, ama deg teqsiḍt d ufran n yiwudam, amedya n Sayydu deg « Yezger Asaka » n Belɛidi Lyas, ama deg uɣanib d useqdec n tutlaytdeg « Amsebrid » n Chabha Ben Gana, ama deg usuddes deg « Tameddit n Wass » n Zouhra Lagha. Syin akin, am wakken i ak-d-nniɣ di tazwara, ama yelha ama ixus, d amaynut. Ixuss kan leqdic n usenqed n wayen i d-yetteffɣen, d ungalen ladɣa, ayen ara yeǧǧen ad d-ifriren wid yufraren ; xussent tegnatin tiseklanin, ayen ara yefken tagnit i yimeɣri ad yemlil d umeskar ; tidwilin n tsekla, ara d-isbegnen aswir n umeskar d ttexmam-is.

Maca seg usuget i d-yetteffeɣ wufrin ; simmal ttuguten yimura d yidlisen, simmal yettuɣal yimeɣri icerreḍ ayen yufraren. Mačči am wakken tella seg zik, rnu ḥseb ar ass-a : mi d-yeffeɣ udlis s teqbaylit, ad t-aɣen, ad t-ɣren neɣ ad t-sersen, acku d taqbaylit kan daya.

Ad nmeslay ɣef tsekla n twetmin. Aṭas n tlawin i yuran ungalen iseggasen-a ineggura. Awal-ik ɣef waya d wazal-is i tsekla-nneɣ.

Ad ak-iniɣ tidet, nekk s timmad-iw ur ttwaliɣ ara tameṭṭut tamarut txulef ɣef urgaz amaru, awal “amaru” s umata ar ɣur-i yesdukkel amaru d tmarut. Ahat d lawan ad as-nefk i tmeṭṭut azal am wazal n urgaz, ur d-nessifrir ara tamarut acku d tameṭṭut neɣ acku tif tilawin, maca acku d tamarut tif imura, ama d irgazen ama d tilawin. Cukkeɣ d ayen ara as-igen ugar ttnafxa i nettat, wala ma nebder-itt-id kan acku d tameṭṭut.

S yisem-ik d ameskar n waṭas n yidlisen, tesεiḍ tamuɣli ɣef tira d tjerrumt-nneɣ tamirant. D acu-tent tlufa i twalaḍ mazal ilaq-asent umciwer d uεiwed n tmuɣli?

Ur ak-d-qqareɣ ara tajerrumt tumrist n tura tfaz, maca tezmer i geddac n temsal, tessaweḍ tessufeɣ-aɣ ɣer lberr i deg nezmer ad nesseqdec tutlayt wer ma nemmuger uguren imeqqranen, imi imecṭaḥ iban ttbanen-d sya ɣer da simmal nesseqdac tutlayt, am wakken yella lḥal di tjerrumin akk n tutlayin n umaḍal. Tamsalt tagejdant i ɣef ilaq umciweṛ, di tmuɣli-w, d asnulfu n kra n tkadimit taqbaylit, ara yilin d tilellit, ad ilin deg-s wid yettwaxessen d wid itewlen i tutlayt-agi. Imir d nitni ara d-yefrun kra yellan d ugur. Ma yella yal wa ad ijebbed weḥd-s, yal wa ad yettaru akken i as-yehwa, win yekkren ad d-yesnulfu tajerrumt… akkagi ala ɣer deffir ara nuɣal, acku win ur nettqeddim yettwexxir.

Ahat yella kra n usenfar i tettheyyiḍ ɣer sdat?

Isenfaren llan deg wallaɣ d kra n tferkiyin, gar usnulfu d usuqel, ad anfeɣ i wid yettrajun seg-i kra n umaynut ad t-id-skeflen akka ɣer sdat, axir d tamuffirt.

Tanemmirt ɣef tririyin. Awal-ik n taggara…

Tanemmirt ɣef umḍiq-agi i tgiḍ i usenfali, tanemmirt imi yi-d-tnecdeḍ ɣur-s. Ssarameɣ ajuǧǧeg i uɣmis Isaḥliyen. Afud !

Temmug tdiwennit sɣur: Azwaw

Ɣret tidiwenniyin nniḍen: