Tadiwennit akked umaru-aselmad Lyas Belεidi : « aselmed n tutlayt n tmaziɣt, yiwet n tiṭ tefreḥ tayeḍ tettru…..»

Newwi-d ameslay deg tdiwennit-a s tehri akked  umaru-aselmad Lyas Belεidi, ɣef waya tadiwennit-nneɣ ad truḥ ɣef snat n tɣawsiwin: aselmad akked tira.

Azul a Mass Lyas BELƐIDI (Lyes BELAIDI), ssarameɣ tgerrzeḍ, ur ak-yuɣ wara?
Ass-a ad εerḍeɣ ad geɣ yid-k tadiwennit, akken ad tt-nessers deg uɣmis “ISAḤLIYEN”.

Aɣmis isahliyen : deg wayen yerzan aselmed, amek i tettwaliḍ a Mass Belεidi addad n yiselmaden d yinelmaden n tmaziɣt? D acu i d-fkan i tutlayt-nneɣ? Amek ilaq ad ilin akken ad ttennerni tutlayt ?

Lyas Belεidi : aselmed n tutlayt n tmaziɣt, yiwet n tiṭ tefreḥ tayeḍ tettru. Tiṭ tefreḥ mi twala iɣerbazen n temnaḍt n Leqbayel sselmaden-tt akk deg yiɣerbazen ; ladɣa deg Tizi Wezzu akked Bgayet. Tamaziɣt tekcem ɣer wahil aɣurbiz seg umenzu armi d tasnawit. Inelmaden qqaren-tt s lferḥ akked ccuq.
Tiṭ yettrun iɣaḍ-itt lḥal imi tutlayt yersen deg tmendawt d tutlayt taɣelnawt tunṣibt, meεna ur tt-sselmaden ara akk deg yiɣerbazen n tmurt n Lezzayer. Deg kra n wilayat kan ideg tekcem, ula d akken s wuguren akked tlufa. Iselmaden deg temnaḍin tiεerbawalin anezgum fell-asen yugi ad ifak: ma mačči d anemhal neɣ d tadbelt d tdukliwin n yimawlan n yinelmaden i d-isekcamen iman-nsen, ttagin i warraw-nsen ad lemden tameslayt n tmurt-nsen. Ugur-agi ad yefru asmi adabu ad yeddem ṛṛay ad yekkes asaḍuf n 2008 ideg yefka turegt i yimawlan ad fernen ma bɣan aselmed n tmaziɣt i tarwa-nsen neɣ ala.

Asteqsi wis sin: acu i d-nɣellet seg uselmed n tmaziɣt ?

Tamenzut n tmezwura, tutlayt-nni yellan deg timawit ad as-d-isaḥ umur n tira. Inelmaden ad lemden tira akken ad arun tutlayt i ttmeslayen rnu ad issinen ilugan akk iɣef tbedd tutlayt. Tis snat, aqcic mi ara iɣer tutlayt-ines ad yernu tazmert n yiman. Ad as-yali ccan d wazal, ad izux s yiman-is. Ad yaf tankit-ines tesεa azal, d aya ara t-yeǧǧen ad izux s yiman-is. Aya-agi ad t-iεawen mliḥ deg ulmad, akken ad yaweḍ ɣer uswir yelhan. D tamentilt-agi i yeǧǧan Tizi Wezzu tettawi-tt d tamezwarut deg Lezzayer deg yigemmaḍ n yikayaden n taggara n useggas. Tis tlata, simal yettnerni leḥsab n yinelmaden yeɣran tamaziɣt deg uɣerbaz, yettnerni leḥsab n wid yettarun idlisen s tmaziɣt. Yettnerni daɣen leḥsab n yimeɣriyen yeqqaren idlisen n tsekla neɣ ussnanen yettwarun s tutlayt-agi.

Imi kečč tettiliḍ s waṭas deg unnar (ladɣa timesriyin n udlis), tettemlileḍ akked wid yeɣran tamaziɣt d wid ur tt-neɣri. D acu ara d-tiniḍ ɣef wid ur neɣri ara tamaziɣt ; amek i tettwaliḍ leqdic-nsen: ama ɣef tsekla ama ɣef tutlayt?

– Ma fehmeɣ akken ilaq asteqsi-inek, tebɣiḍ ad tmeslayeḍ ɣef wid yettarun idlisen d yiḍrisen n tmaziɣt, xas ulamma nutni ur tt-ɣrin ara!
Ddeqs i nesεa d imura ttaεraḍen ad arun s tmaziɣt akken kan ssnen nutni. Xeddmen ifadden i yiman-nsen, ḥewsen ad issinen ilugan n tira, meεna ur ṣṣawḍen ara. Aya mačči d ugur imi nefhem tagnit ideg nella, ulac llum ɣef waya, awi-d ukan ad aɣ-d-arun tamussni-nsen. Yelha limer amaru am wagi, ad yefk leεtab i yiman-is, akken ad yissin ilugan n tira. Tura llan ttawilat i uselmed ara ak-id-yawḍen armi d ijufar-ik, tella lantirnat, tiliẓri ideg ara yaf timsirin swayes ara yeḥfeḍ tira. Yella daɣen ttawil-nniḍen, wagi d taɣuri n yidlisen uran yimura-nniḍen. Skud amdan yeqqar s tutlayt yettissin tira-s akked yilugan. Awi yufan imura ad qqaren s waṭas idlisen ad ten-inefɛen s waṭas.

Lyas d win yeɣɣaren aṭas idlisen n tsekla taqbaylit. Amek i tettwaliḍ aswir n tsekla taqbaylit d tmaziɣt ass-a? D acu ilaqen akken ad nernu ad neddu ɣer sdat?

Aswir n tsekla taqbaylit, εawqeɣ amek ara d-rreɣ ɣef tuttra-agi. Yella wayen yulin, yella wayen iseḥruruden, yella wayen inegren. Aswir n tsekla igemmu yettnerni deg tewsatin timaynutin n tsekla ; am wungal, tullisin, timezgunin. Tasekla tatrart simal tettnerni, ama deg leḥsab n yidlisen i d-itteffɣen ama seg tama n yisental akked talɣiwin akked tesrit. Seg tama-nniḍen llant tewsatin iseḥruruden ckunṭḍent di zzman. Newret-iten-id seg tgemmi taqdimt ulac ddeqs n usnulfu, amedya ulac aṭas n tmucuha i d-yennulfan, kifkif ula i yisefra n lḥenni, inzan, timseεraq… Yella daɣen wayen inegren, ur d-yeggri ara di tallit n tura, ladɣa deg wayen yeεnan tiwsatin n tmedyezt tamensayt.

Ur tezmir ara ad tennerni tsekla bla imeɣri. Efk-aɣ-d tamuɣli-inek ɣef yimeɣri ilaqen ad yili ass-a deg tsekla-nneɣ ?

Tasekla taqbaylit teḥwaǧ akk leṣnaf n yimeɣriyen. Teḥwaǧ imeɣriyen ara yeɣren akken ad dhun, ad stumnen s leqraya ad qqden tiḍfi-nsen. Ad sεeddin lweqt s tɣuri. Teḥwaǧ imeɣriyen imezgiyen, akken imura ad sεun tabɣest d wafud ad kemmlen deg tira.  Teḥwaǧ imeɣriyen ara as-ixedmen tidwilin di tɣamsa neɣ deg yiẓeḍwa imettiyen akken yuget wawal ɣef tsekla. Ad ttwassnen yiḍrisen akked yimura.
Tasekla teḥwaǧ imeɣriyen ara ixeddmen tiɣuriwin d tesleḍt akked teẓrawin akken ad negzu tasekla-nneɣ, ad nẓer sani nessaweḍ. Tasekla taqbaylit teḥwaǧ imeɣriyen ara ixeddmen azɣan aseklan. Ad d-yers uskasi d uktazal akken ad nẓer acu ifazen akked wacu ideg yella lexṣaṣ.

Gar leqdicat-inek, ad naf adlis “Tasnayt tamazrayt”, d adlis ideg ad naf awal ɣef tesnagzawalt akked tseknawalat (la dictionnairique et la lexicographie), syin akkin d awal ɣef tasnayt tamazrayt n Lezzayer. Ilmend n leqdic-a, amek i tufiḍ addad n tesniremt (la terminologie) n tutlayt-nneɣ, d wacu ilaqen ad yemmag akken ad neddu ɣer sdat ad nesεu tisnayin deg yal taɣult?

Tasnayt tamazrayt i d-yeffɣen deg 2022, d adlis ideg i d-ssegzaɣ timiḍranin n umezruy aɣelnaw azzayri seg tallit n umussu aɣelnawt alama d 1962. Deg usali n tira n udlis-iw yewwi-d fell-i ad d-ddmeɣ awalen uzzigen iwulmen i taɣult-agi n umezruy. D isental i iḥettmen fell-i ad sxedmeɣ amawal uzzig, mačči kan d amawal amatu. Tuget n wawalen ufiɣ-ten llan.
Llan wawalen ur ufiɣ ara, ɣef waya sxedmeɣ tarrayin n tesnelfawalt i usnulfu n wawalen neɣ senfalayeɣ-d timiḍrnin s tenfaliyin. Llan daɣen wawalen imaynuten iwumi xerben yiberdan n usile,ɣ maɛna nessexdam-iten am wawalen-agi: amnekcam, agraɣlan, aserdasan… Ma d tasnayin i ilaq ad ilint ; ama d tasnayt tamatut ama d tuzzigin. D acu kan ilaq lekyasa d usezwer n tlufa ; deg umedya ur aɣ-yetteffeɣ ara leεqel ad d-nessuffeɣ tasnayt n tusnagurt neɣ tasnayt n tusnakt nekkni mazal ur nesεi ara tasnayt n tfellaḥt neɣ n tsekla… ilaq ad nezwir seg wayen teḥwaǧ lεamma n wass-a.

Ɣer taggara, efk-d awal-ik i wid iqeddcen ɣef tutlayt d tsekla. Efk-d daɣen awal-ik ɣef uɣmis
“Isaḥliyen” ?

Ad asen-iniɣ yelha win yessnen rnu yemmal tamussni-ines, izerreε deg-s ur yettɣullu. Gar-nneɣ ilaq ad tili tdukli akken daɣen ilaq ad ilint tismin way gar-nneɣ. Ad nili d iwiziwen i as-yekkren i yiger n yisekkilen. Tismin gar yiwiziwen anwa ara yifen wayeḍ, anwa ara d-imegren ugar n wayeḍ.
Aɣmis n Yisaḥliyen xas ulama εeṭṭlen ur iyi-fkin cwiṭ n umur deg yimagraden-nsen, maεna skud nedder rrbeḥ ur ifut, ass-a tusa-d nnuba-inu. Ttmenniɣ-asen afud iǧehdden akked teɣzi n leεmer n tmegraḍ-nsen akked leεmer n uɣmis.

Yessasten-it Itri