Udayen deg Tefriqt n Ugafa

Udayen i yettidiren deg Tefriqt n Ugafa mačči d inaṣliyen, d tisin i d-usan segmi d-unagen acḥal n tikkal ɣer din, maca drus i igan tazrawt fell-asen. Yuεer i yimazrayen akken ad d-mmeslayen ɣef kra n talliyin n umezruy n wudayen n Ldzayer, d aya i ten-idemren ad d-fken timuɣliwin-nsen seg wayen ssnen ɣef wudayen n tmura i iqerben ɣur-s.

Ifiniqiyen d Wudayen

Deg uwines (siècle) wis 11 uqbel talalit n Σisa ; udayen akked Yifiniqiyen, ttwaḥsaben d yiwen n ugraw, ttmeslayen s yiwet n tutlayt, ula deg tesreḍt ur mgaraden ara. Deg wayen yerzan tanezzut deg temnaḍt n Ugrakal llan d Ikritiyen (les crétois) i tt-yeṭṭfen maca kksen-asen-tt Yifiniqiyen, ɣef waya ttekkin yid-sen wudayen akken ad sbedden timnaḍin d agla-nsen dinna. D nutni i yesbedden isugan (ports) am Hippo Régius (Annaba), Igilgili (Jijel), Tipaza, Lol (Cherchell), Icosium (Alger), Cunugu (Gouraya) …

Yezmer lḥal udayen wḍen-d ɣer Tefriqt n Ugafa seg Maser, unagen-d seg Falasṭin segmi ten-shersen Yimasriyen dinna. Agellid n Maser Hedjkhéperrê 02 Sétepenrê 09 Sésac 01 (-950 ar -929) yuker akk Jérusalem deg 930, ardeqqal yewwi udayen i d-yeṭṭef, i yettidiren dinna, ɣer yiɣzer n Nil, syin i d-kecmen ɣer Ldzayer.

Ma nmuqqel ayen i d-yenna Flavius Josèphe, asmi yessehres Falaṣtin Ptolémée 01 Soter deg -301, 100 000 n wudayen i d-yesnejla ɣer Maser, syin kecmen-d ɣer Cyrénaïque, ṭxaren-d ɣer utaram. Γer tagara, deg useggas wis 18, Claphyra, d taǧǧalt n yiwen n mmi-s n ugellid d uday isem-is Hérodote le Grand, tercel akked Yuba 02, agellid n Muritani.

Deg useggas n 40 i tessehres Rum Muritani, tebḍa-tt ɣef snat n tnebḍiyin (provinces), yiwet Césarienne, teṭṭef-d agafa n Ldzayer tamanaɣt, Wehran, agafa-ataram n Qsentina. Imir-nni, nezmer ad d-nini dakken yerna umḍan n ugdud, mačči am zik, ladɣa imi d-rnan wudayen i d- yunagen s ḥawla deg tazwara n uwines wis 02. Rewlend- seg Cyrénaïque d Maser i d-yekkren mgal Rum acku ɣlin-d fell-asen dinna Yirumanen s tmenɣiwt d wayen-nniḍen. Γer tallit-a i ttuɣalent kra n tsigar n tira i yettekkin ɣer wudayen : Cirta (Constantine), llan dinna sin n yiẓekwan, yiwen n Julius Anianus Judeus, wayeḍ n Pompieus Restitus Judeus. Deg Kalfun (sdat n Sṭif), deg Ozya (Auzia, Aumale). Deg Sṭif, yella yiwen n lǧameε n wudayen deg uwines wis 03 … Deg uwines wis 04, ṣken (bnen) yiwen n lǧameε n wudayen deg Tipaza. Yenna-d Saint Jérome (347-420) dakken deg tallit-is aṭas n wudayen i izedɣen seg Muriṭani armi d ugmuḍ (orient) …

Deg uwines wis 08 ar wis 11, ur d-iban ara amek ttidiren wudayen … Wid n Lεiraq, akked Surya i d-yeddan akked yiminigen-nniḍen inselmen i d-yusan seg ugmuḍ ɣer Tefriqt n Ugafa akked Spenyul acku yewwet-iten uɣurar dinna. Asmi d-leḥqen Lmuwaḥḥidin (Almohades), d imaziɣen imẓeyren (fondamentalistes), ran ad rren d inselmen akk iḍimmiyen (les dhimmis) (ahl lkitab : udayen d yimasiḥiyen), aṭas n wudayen imir-nni i snegren  : deg 1142, wid yettidiren deg unẓul ; deg 1145, wid n Wahran ; deg 1146, wid n Tlemsan. Yewwi-d fell-asen asefru Abraham Ibn Ezra, yesken-d yir tagnit anda d-gran wudayen imir-nni acku sεan ad xtiren gar tmettant neɣ ad ffɣen i tesreḍt-nsen s ddreε …

Σisa Cennuf.
Les Juifs d’Algérie, 2000 ans d’existence.
Sb : 19-23.
Yerra-t-id ɣer tmaziɣt : Σabdennur ḥamiṭuc. Tasnawit Tasemsayt n Udekkar.