Agraw n udlis “At Weɣlis” : amek i tεedda temlilit, kra n tnagiyin.

Tlata wussan Cmini tuɣal d amraḥ n tsekla d yidles. Tlata wussan imura, imedyazen, imsiẓrag, ifexxaren, ineḍḍan (artisans) d yall n ṣṣenf mlallen-d d agraw di temsirt n Ugraw n Udlis i d tessudes Tidukkla tadelsant Agraw n Cmini.
Γas akken s tebɣest i d-illa waya, ɣas akken s umḥiḥed i gan rreḥba-a, kullec idda akken iwata.
Γas akken iwerrek udlis, imeɣriyen xuṣṣen. D aya i yeǧǧan imyura d imsiẓrigen ad sḥisfen ɣef waya. Nessetqsa kra n deg-sen i aɣ-d-ifkan tamuɣli-nsen d wayen ḥulfan.
Mass Maǧid Umniya i yuran sin n yidlisen, yiwen d tasuqilt wayeḍ d ammud n tullisin inna-d : ” Mačči akka i ssarmeɣ ad d-tili tmesrit.  Ayen bɣiɣ ad d-iniɣ d akken nekni nella iwakken ad d-asen imezdaɣ d iqbayliyen s umata akken ad walin xerṣum ayen xeddmen imyura d wid ibɣan ad kksen ṣḍid i tutlayt ladɣa di tallit-a ideg iqwa cced fell-aɣ si yal tama.”
M’ara nwali tilawt deg yiẓeḍwa inmettiyen kra d asebɣes, kra d acekker, kra d tukza…atg. Maca ur ten-nwala ara deg usqif n udlis,  acuɣer? D asteqsi iwulem ad t-id-nefk; ahat yal wa isεa tiririt-is, maca iwulem ad ner aḍaḍ ɣef lǧerḥ. Tilawt qessiḥet, ahat rqiq lḥal n kra, maca llan daɣen wid am waken ur tent-teεni ara temsalt, deg waya yewwi-d lḥal ad tt-neqbel akken tella.  Nesεa lḥir ad ntekki di “j’aime” maca ulac lḥir ad rzun ad nwali ayen ittwarun s tutlay-nsen. Ad Ẓren d akken tella tira ɣef tussniwin imgareden ama d tusnakt, ama d tafizikt ama d tussna n yimɣan, tasekla, tamedyazt d wayen nniḍen. Asteqsi d wa: d acu i yebɣa uqbayli? Ma d nnger ha-t-an inǧer-as acarif, ma d tudert, taneggarut teḥwaǧ kra iseflan, mačči d iseflan d idammen, ala, ayen teḥwaǧ d akud-nsen, d taxriḍt-nsen, d tamuɣli-nsen.
Nesteqsa daɣen Tameskart Masa Usmer Ferroudja i aɣ-d-ifkan tamuɣli-s: ” Nella da ilmend n yimeɣriyen, imeɣriyen xuṣṣen, maca aql-aɣ nemlal d agraw yakan, d agraw n wid yettarun, n wid ibɣan ad ddun deg yiwen n yinig akken ad neṭṭef amkan-nneɣ; aṭas i yettraǧun ad neǧǧ amkan akken ad t-ṭṭfen wad ẓẓun tiktiwin timḍellas di tmetti…nella da akken ad nekkes asigna i bɣan wat tillas ad t-id-sɣemɣen ɣef tmurt-a. Ur nettsemmiḥ ara di terdest-nneɣ, acku ma neǧǧa-tt, tafukt n tlelli d yiseɣ ad ttwameḍllen…timliliyin-a d taẓrigt i d-iheggan d asmekti yerna d Tajmilt i Muḥend Akli Hadadou. tallit daɣen i wat tmurt-a ad xedmen. anamek n waya d akken imzenziyen n temnaḍt ad xedmen, ama d leqhawi am d iseyrar (espaces) n tgella d wiyaḍ nniḍen… s tewzel d tadamsa n temnaḍt-a ara nesnerni.”

Si Tama-s Massa Zuhra Ԑawdiya tenna-d imeslayen-a:” timesriyin iεeddan ugten imeɣriyen, aseggas-a ulac. Nesḥasef aṭas. Ayen nniḍen idda akken iwata. Imḍebren d inedbal n tmesrit lldin-d ifassen-nsen,  sterḥben yis-sneɣ akken iwata. Maca nesεa yiwen n lḥir d akken ad nfares yal tikkelt ideg ara nizmir ad d-nefk kra.”
si Tama nniḍen nemlal d temsiwt Ṭakuc Cahinez, tamarut tamaẓuẓt n tmesrit, i aɣ-d-inan imeslayen-a isεan lmeεna meqqren: ” Γas ur d-usin ara imeɣriyen, nesεa lettkal d akken tirza-nneɣ mačči baṭel, mačči d aḍegger n wakud. Nerbeḥ timlilit akked wid isεan tarmit ama di tira ama di tmuɣli ama deg wamek tella tudert di zzman iwumi ur d-necfi ara. Nekk d tikkelt tamezwarut i ḥedreɣ di tmesrit-a, nḥulfa, nḥulfa d iwexxamen yerna nebɣa ad nesteεref s wid i d-igan timlilit-a.”
Ḥurya Saεdallah tura adlis s wazal-is, ɣas ini-d tazrawt ɣef tmetti. Deg-s teskefl-d aṭas n wayen qqaren zik di tudert n ttrebga n warrac. Awal-is d wa: ” timliliyin icuban tigi d ayen ifazen imi da i d-tettemlili twacult n yimyura, n wid iqeddcen akken ad d-sseḥyun ayen temḍel tatut deg tmedlin-is. Di temliliyin am tigi nettmyusan d imura nniḍen, nettembeddal tiktiwin, wa ittawi ɣer wa.  Tettili-d temlilit daɣen d imeɣriyen, maca taẓrigt n useggas-a am wakken ur temmid ara imi xuṣṣen wid iwumi nella da, wama tura mačči d tuttra neɣ d amtar i nmetter. Nebɣa ad nwali imeɣriyen w ad nẓer tidmi-nsen lqayen ɣef wayen ttgen imyura. Ma stenfεen neɣ mdeh, ɣas ma ur nezzenz ara… Tamesrit, iswi-s mačči kan d tizenzit, maca d timlilit n twacult n yidles. Ma d imsuddas n tmesrit ad d-iniɣ xedmen ayen illan fell-asen akken ad nḥulfu d iwexxamen yerna s tegmat.”
Ger teẓrigin illan di rreḥba, tid n Ccix Muḥend ulḥusin,  Tiẓrigin APIC, Tiẓrigin Talsa, Art Plume, la pensee d Tamagit n Ḥmed Nekkar i aɣ-iǧǧan kra n wagguren ɣer deffir. d Mmi-s nnayer i yellan d agenses n Teẓrigin-a. Nesteqsa-t, inna-yaɣ-d imeslayen: ” Timlilit txuṣ cwiṭ acku ur nwala ara lḥir sɣur imdanen ɣer udlis s umata ladɣa win n Teqbaylit neɣ n tmaziɣt. Nekk illan d agenses n Teẓrigin Tamagit wwiɣ-d kan idlisen i d-tessuffeɣ teẓrigt d wayen yura Baba. ssarameɣ ad d-yuɣal cwiṭ n lḥir deg wulawen akken ama d win yettarun ama d win i d-isuffuɣen ad kemmlen wa ad ddun ɣer sdat,  ur feččlen ara.”
Taẓrigt Art et Plume iɣef yella Maziɣ Lεisawi d aqerru inna-d:” timlilit am ta tekka deg yiwen iswi akken imyura d imsiẓrigen ad d-mlilen i tmussni d beṭṭu n tektiwin. D wa i d iswi amezwaru akken ahat ad d-ilin isenfaren ara ten-icerken, d wid ahat ara d-gen akken lwaḥid. Ma d ayen iεnan asuddes n tmesrit ur ẓriɣ ara acimi ur tewwiḍ ara aswir i nessarem nekni; anamek n waya d akken ahat txuṣ taywalt d uberreḥ n tmesrit…ur ẓriɣ ara…ahat ɣelḍeɣ maca d ayen ḥulfeɣ nekk.”
Tamaziɣt teḥwaǧ afud, maca yiwen ufus ur ikkat ara. Imyura ugten, d afus amezwaru.  Tella-d tira tussnant, tamazrayant tella, maca afus nniḍen d imeɣri, anida-t?  wagi d akud ahat ara ɣ-d-yerren fell-as. 
Gar inebgawen llan sin i d-yusan s Wergla d yiwet nniḍen si tmurt Icawiyen. Mass Xaled Fertuni ihegga-d kra idlisen s tutlayt n Wergla neɣ s tantala teggargrent I aɣ-d-iwwin kra n yidlisen ur d-issufffeɣ ara maca issaram ad d-ilin wid ara ten-iwalin wa ad d-nadin ma illa kra n win ara ten-id-yerren di lkaɣeḍ. Tella daɣen Leqsir Sabaḥ iwumi ssawalen s Tacawit “At Wizgan” d tamarut isεan 7 idlisen yuran s Teεrabt d Tcawit. Wigi i sin ferḥen s temlilit-a. Massa Leqsir tenna-d: ” Nekk, illan d tacawit, usiɣ-d seg tmurt n awras. D tikkelt tamezwarut ara d-aseɣ ɣer Bgayet, ɣer tmesrit udlis i d-illan di Cmini. Tamesrit-a telha, twenneε, imi mlaleɣ-d d imyura yerna walaɣ ayen nniḍen ɣur-wen, mačči d ayen nsell ɣef tmurt-a. Mlaqiɣ d wid ittarun, nembeddal tikta. Aya d ayen i yi-d-iwwin i nekk tamuɣli nniḍen ɣef iqbayliyen, imi send aya, zerεen deg-neɣ kra n tmuɣli i d-nemger d iseggasen.  Tamesrit-a tεedda akken i tt-mennaɣ, ahat daɣen d tamuɣli tamezwarut imi d tikkelt tamezwarut ara mlileɣ d wid yettarun, d imsiẓrigen, d imsuddsen n tmesriyin….ufiɣ da ayen i yi-ixuṣṣen, ufiɣ-d imnadiyen deg yidles amaziɣ, ufiɣ, s umata ayen i iyi-ixuṣṣen. Sliɣ i tmedyazt, sliɣ i isaragen, kullec iḥla, ibha. Ayen ttnadiɣ ufiɣ-t-id da. D tikkelt tis snat i ḥedreɣ di tmesrit n udlis, ufiɣ-d anagar ayen ilhan. Ldin-aɣ-d tiwwura, ɣef waya tanemmirt i yimsuddsen ɣef usterḥeb-nsen.”

Tamesrit-a tekka-d deg uswir imi akk, ama d imyura ama d imerza, ama d inebgawen d wid merra i yellan di rreḥba-a, ufan d akken At Cmini d imestreḥben ifazen. Maca ulac leqdic innekmalen, ayen illan d asḥisef n waṭas, yuɣal-d yal tikkelt: Asḥisef-nsen d yiwen, tirza n yimeɣriyen ulama s tewnaft kan ulac-iten. Asirem-nsen d akken leɣmam-a ad iruḥ, ad iεeddi, wa ad yefk ttiεad i tallit tayeḍ anida tafat n tmussni ad d-tugar tillas n tinnuzɣa.
Tidukkla Agraw n Cmini tessaweḍ acqirew i tga i tikkelt tis Xemsa akken ad d-tesbed Asqif n Udlis i d-ijemεen aṭas si twacult taseklant n Teqbaylit.  tabɣest sεan tekka-d nnig akk iεewwiqen i d-mmugren. imsedda, ɣas ma εyan, bedden s yiwen wafud icuban adɣaɣ iɣef tebna Cmini. s wakka, tεedda tmesrit s liser, ugar n wayen akk ssarmen imsedda.

Sɣur: Murad Mazri