Tadiwennit akked Umyaru Xaled Ben Ḥmed Fertuni deg usqif n Udlis i d-illan deg Uẓru n Cmini << Tutlayt n tmaziɣ d tigemmi n tefriqt ugafa, d nettat ara isdukklen......>>

Aẓru n Cmini neɣ Cmini ibedden ɣe uẓru, tbedd s lqed-is, tezdi lqed-is akken ad teg yiwen ucqirew am wakken i tuɣ tannumi  acḥal d aseggas tura.

Di teẓrigt-is tis Xemsa, tefka ttiεad i tsekla s uncad n tarwa-s merra, wid yettarun d wid i d-yessiẓrigen idlisen. Tesbedd yiwen n yiswi Aseklan iɣef treṣṣa akk tamuɣli-s azal n tlata n wussan, ɣas akken tidukkla Agraw n Cmini ur teḥbis ara leqdic-is aseggas yekmel, tesbed timlilit-a i yuɣalen d ansay deg warmuden-is igejdanen. Kra d inebgi yufa deg urebbi n Cmini Iseɣ, lεez, leḥmala d tullya n yifassen d wulawen i iḥemmlen, i yeqqaren ansuf ula i wid i d-yekkan si lebεid.
Wa d ṭṭabeε n tmurt Taqbaylit illan d ansay seg wansayen igusan di tmetti taqbaylit deg wayen yeεnan asterḥeb s uberrani.
Iqbayliyen, deg wansayen-nsen ssnen ad ldin tawwurt i kra n win ara d-yefk ubrid, yerna, aneggaru-ya, ad yeddari di leεnaya-nsen, ad yaf taseddarit di yal taddart. ɣef waya, Cmini testerḥeb s sin inbegawen yellan si twacult tameqrant n Yimaziɣen. Yiwen irza-d si Wergren (Wargla) ma d tayeḍ si Tbiskret Tamurt n Awras. Ḥkan-d yakan tarmit-nsen d tira, dɣa nemlal-d d Xaled Fertuni, nga-yas tadiwennit.
Ilaq ad d-nini neɣ ad d-nesmekti d akken Taggergrent tettekka di ttejra meqqren n Tutlayt Tamaziɣt. Taggergrent tcud ɣer tzennatit n Sseḥra talemmast d tin n ugafa.

Aɣmis Isaḥliyen : Aql-aɣ di tmesrit n udlis deg Uẓru n Cmini, ini-aɣ-d anwa-k ?

Xaled Fertuni : Azul fell-awen, Nekk d Xaled Ben ḥmed Fertuni si tmurt n Wargla. Tumert-iw meqqret mi lliɣ gar-awen ass-a.

Aɣmis Isaḥliyen : kečč d amaru, tettaruḍ s tutlayt n tmaziɣt, Tutlayt-ik n Wergla.

Xaled Fertuni : Nekk d amaziɣ, ttaruɣ s tutlayt n Tmaziɣt,tameslayt-iw n wergla iwumi nessawal Tiggergrent. Tigergrent d tantala n tmaziɣt i nettmeslay di Wergla. Zedɣeɣ di Neggusa i d-izgan 20 ikilimutren si Wergla. Kamel imezdaɣ n temnaḍt-a ssawalen neɣ ttmeslayen s taggergrent

Aɣmis Isaḥliyen : Melmi i tebdiḍ Tira ?


Xaled Fertuni : ur d-usiɣ ara akka s lebɣi-w ɣer tira. Lliɣ d amejjay n tnefsit, d aya i ɣriɣ. Sεiɣ tamɣert deg taddart-iw, Rebbi ad iwseε fell-as, tessawal awalen iqburen ur nelli ara ass-a. Bdiɣ refdeɣ awalen iqburen i d-teqqar nettat, arkel jerdeɣ-ten. S yin akkin nniɣ acuɣer ur tettgeɣ ara d adlis ? Imiren i d-tlul tikti-ya n tira n usuffeɣ n udlis iwumi rniɣ awalen nniḍen, u suffɣeɣ-d amawal-iw amezwaru s tggergrent i d-ssuffɣeɣ deg useggas n 2016. Imiren lliɣ d amejjay n tnefsit. Imiren ḥulfeɣ mačči kan ad aruɣ awalen d unamek-nsen, meεna riɣ ad aruɣ tifyar, iḍrisen…d ayen i yi-wwin ad ruḥeɣ ad ɣreɣ tutlayt n tmaziɣt. Ihi, ḥebseɣ axeddim, uɣaleɣ sεeddaɣ akayad n BAC i d-wwiɣ deg 2016, ayen i yi-ǧǧan kecmeɣ tasdawit n Tbatent ideg ɣriɣ azal n xemsa iseggasen deg uḥric n tmaziɣt. wwiɣ-d agerdas n Master aseggas iεeddan. Imiren kan rniɣ-d Adlis wayeḍ deg 2017, d adlis n warrac imecṭaḥ akken ad lemden tutlayt-nneɣ. D Amawal ittwaxedmen s tugniwin akken aqcic ad ilmed ama s usekkil alatini neɣ win n tifineɣ. S yin rniɣ adlis n tinfusin (mythes) s tggergrent. D ayen i d-giɣ d adlis. U deg waya, rniɣ-d tinfusin n umaḍal i d-ssuɣleɣ ɣer tggergrent. Rniɣ-d diɣen adlis wayeḍ s uzwel « Tifaskiwin n Tggergrent », Tikti tagejdant d tikli wakud, amek nesεedday akud di leqser n Wergla. Nesεa deg-s snat n tarrayin, leḥsab ibeddu di tarrayt tineslemt yeεni aseggas n tziri, aya newwi-t-id ɣer waεraben,meεna ikcem di tmetti-nneɣ, yerna nefka-asen ismawen imaziɣen am Muḥerrem iwumi nefka isem n « Babyanu », ad d-yarnu lmulud, syin asgunfu n tuccarin, tuccarin….atg. Ihi, deg udlis-a ibḍan ɣef sin iḥricen, akud d wamek iteddu ɣur-neɣ d tfaskiwin amek i tent-nessfuggul di temnaḍin-nneɣ. Tifaskiwin-a llant tid i d-yusan sɣur inselmen, ama d takcict tameẓyant, tameqrant, Babyanu…llant tifaskiwin tinaṣliyen illan ɣur-nneɣ s ugdud amaziɣ : tafaska n lla Mensura, tafaska n ccfaεa, tafaska n lefǧuε…atg. Adlis-iw wis Xemsa d Adlis s uzwel « Islan ɣer wargren » amek tetteddu tissulya d wamek nesfuggul zzwaǧ di temnaḍin-nneɣ. Adlis-a iwwi arraz n Uselway deg useggas n 2022. Ta d tikti tamatut ɣef yidlisen-inu.

Aɣmis Isaḥliyen : Iwrek ufus-ik d wallaɣ-ik, d ayen i terriḍ di lkaɣeḍ akken ad yettwaḥrez. Ass-a amek i tettwaliḍ adlis amaziɣ ladɣa tira di Tggergrent ?

Xaled Fertouni : Tura limmer ad mmeslayeɣ s wudem amatu, ad d-iniɣ d akken Adlis amaziɣ iga asurif meqqren. Ass n wass-a ad d-iniɣ d akken llant tfaskiwin, timesrin, rreḥbat n udlis am wakka i nella ass-a deg Uẓru n Cmini, di Buǧima neɣ deg wat Wasif. Ma uɣaleɣ-d ɣer udlis n tggergrent, ilaq ad d-nini tidet kan, ixuṣ nezzeh, ɣas ini-d ha-t-an deg usiref-is amezwaru. Yiwen umyaru kan i yellan ass n wass-a, d nekk, Xaled Fertuni. Iwakken ad d-ilin imyura, cukkeɣ ilaq taggergrent ad d-tekcem aɣerbaz. Mačči d zzux, ass-a ur cukkeɣ illa win iɣran tamaziɣt anagar Xaled Fertuni. Ilaq tamaziɣt ad d-teg asurif ɣer daxel n uɣerbaz akken ad ittwaɣer udlis n Tggergrent yerna ad d-nrebbi tisuta i d-iteddun. Nekk tura ttaruɣ s usekkil alatini, mačči s win n Taεrabt. U taɣwasa i yi-ilaqen i nekk s timmad-iw, d azɣan ; Tira war azɣan mačči d Tira. M’ara k-d-yiwi yiwen ilha, ilha kan akken ur k-ittruẓu ara, maca mačči d wa i neḥwaǧ, ayen i neḥwaǧ d asɣan aseklan, d asɣan ussnan. Akka nekk  ad wennεeɣ di tira rnu aɣanib-iw ad iddu ɣer sdat.

Aɣmis Isaḥilyen : Temmeslayeḍ-d ɣef unekcum n tmaziɣt neɣ n tmaziɣin ɣer uɣerbaz, ayen ibɣa ad ixdem udabu d akken ad isddukel akk timaziɣin deg yiwet n tutlayt, d acu tettwaliḍ kečč ?

Xaled Fertuni : Aya Ilha, maca ilaq yakan ad nebdu s uselmed n tantala illan di tmurt-nni. Zik d anwa i iḥerrzen tutlayt ma mačči d tameṭṭut, acku di talliyin iεeddan tameṭṭut ur tetteffeɣ ara ayen i iḥerzen neɣ iga ẓẓerb i yiles, ass n wass-a tameṭṭut tetteffeɣ, dɣa terreẓ tseɣlit i yiles-is, ikna ẓẓerb iḥerzen tutlayt-is tayemmat. Ayen ilaqen ihi d aselmed n tutlayt tayemmat deg uɣerbaz amezwaru i nessemras di tmurt-nni. Dɣa ilha ma nerza ɣer uswir wayeḍ ad nelmed tantala tayeḍ, akken alamma d tasdawit, akka ara mlilent tutlayin, syin ad uɣalent d yiwet ma myal idis iga-d asurif-is. Tamaziɣt telha s tantiliwin-is, ihi d tamesbaɣurt s wayen akk tesεa.

Aɣmis Isaḥilyen : Amek i twalaḍ tamaziɣt azekka ?


Xaled Fertuni : Tura iwwi-d lḥal ad kecment akkit deg tsenselkimt, deg wayen iεnan tumḍint, tiliẓriwin d wayen nniḍen…Acuɣer ur nessaram ara ad yili di yal taɣult kra d leqdic, isura, amezgun s tantiliwin imgaraden…atg. M’ara nwali Taqbaylit, ilaq bnadem ad d-yini d akken illa ufares, ha-t-an nwala-t. Ma d tiyaḍ ulaḥed…Anwa i islan s umezgun di tniri ? ulac ! Tura ilaq ad neddukkel, ad neg asaka way gar-aɣ, ad d-neg tiqenṭrin akken ad nessiweḍ, ilaq ad nemmbeddal di taktiwin d tirmitin iwakken ma nniɣ-d s tewzel « ɣer tmaziɣt iddukklen ». Ma ulac aya, ur cukkeɣ ad naweḍ ɣer yiswi. Wa d tamlilt n tidukkliwin m’ara nteg tifaskiwin d temliliyin icuban tigi. S wakka kan i zemreɣ ad d-iniɣ d akken Tamaziɣt ad d-tesεu Immal ifazen. Tamuɣli-w telha deg usirem-a.

Aɣmis Isaḥliyen : Tanemmirt ɣef wakud i aɣ-tefkiḍ d tidwennit i nga yid-k.

Xaled Fertuni : Tanemmirt i Uɣmis Isaḥliyen, Tanemmirt i kenwi d imezdaɣ merra i aɣ-ildin tawwurt.

Aɣmis Isaḥliyen : Awal-ik Aneggaru ?

Xaled Fertuni : Tamaziɣt telha, d lwert-nneɣ, ma ur tt-neḥriz ara, ulac win ara tt-iḥerzen. Tutlayt n tmaziɣ d tigemmi n tefriqt ugafa, d nettat ara isdukklen igduden deg yiwen yiswi, d iswi meẓẓiyen, d iswi meqqren.

Yesteqsa-t Murad Mazri i uɣmis Isaḥliyen